O regionie
Województwo podlaskie
Charakterystyka województwa
Województwo podlaskie jest najbardziej wysuniętym na północny-wschód województwem Polski. Graniczy w związku z tym z dwoma państwami: Białorusią na wschodzie (260 km) i z Litwą na północy (104 km). Od północnego zachodu sąsiaduje z województwem warmińsko-mazurskim, zaś od zachodu i południowego zachodu – z województwem mazowieckim. Na krótkim odcinku rzeki Bug na południu istnieje granica z województwem lubelskim. Podlaskie zostało podzielone na 17 powiatów, w tym 3 powiaty grodzkie – Białystok, Suwałki, Łomża oraz 118 gmin. Stolicą jest miasto Białystok, liczący prawie 300 tysięcy mieszkańców. Pozostałe większe miasta regionu to Suwałki (ok. 70 tys. mieszkańców) i Łomża (ok. 64 tys. mieszkańców).
Podział jednostek geograficznych nie pokrywa się z granicami administracyjnymi. Większość obszaru województwa leży na terenie Niziny Północnopodlaskiej, zaś część północna stanowi fragment Pojezierza Litewskiego. Wśród wyodrębnionych mezoregionów w granicach województwa podlaskiego znajdują się: Pojezierze Zachodniosuwalskie, Pojezierze Wschodniosuwalskie, Równina Augustowska (jako jednostki Poj. Litewskiego) oraz Wysoczyzna Kolneńska, Kotlina Biebrzańska, Wysoczyzna Białostocka, Wzgórza Sokólskie, Wysoczyzna Wysokomazowiecka, Dolina Górnej Narwi, Równina Bielska i Wysoczyzna Drohiczyńska (jako jednostki Niż. Północnopodlaskiej). Południową granicę województwa stanowi rzeka Bug.
Dane statystyczne (2018)
Województwo
|
Powierzchnia w km² |
Ludność ogółem |
Gęstość zaludnienia na 1 km² |
Przyrost naturalny w ‰ |
Kobiety na 100 mężczyzn |
podlaskie |
20187 |
1181533 |
59 |
-1 |
105 |
Historia
U zarania istnienia państwa polskiego obszar dzisiejszego województwa podlaskiego był typową krainą graniczną, na terenie której następowało przenikanie i ścieranie się wpływów polskich (mazowieckich), ruskich, jaćwieskich i krzyżackich, a później także litewskich. Graniczne położenie powodowało, że ziemie te były terenem nieustannych walk. Proces opanowywania przez Wielkie Księstwo Litewskie obszaru dzisiejszego województwa podlaskiego rozpoczął się w pierwszej połowie XIII w. Dopiero w XV w. ustalona została granica między Litwą i Mazowszem, biegnąca od północy wzdłuż rzek: Ełk, Biebrzy, Narwi, Śliny i dalej do Bugu u ujścia Nurca, skąd biegła w górę Bugu.
Obszary wschodnie dzisiejszego województwa stanowiły od 1413 r. część województwa trockiego. Po upływie stu lat z tegoż województwa wydzielono powiaty brzeski, mielnicki, bielski oraz ziemię drohicką i w 1517 r. utworzono województwo podlaskie. Trochę wcześniej jednak - w 1513 roku na urząd pierwszego wojewody dekretem, króla Zygmunta Starego, mianowany został w Drohiczynie Iwan Sapieha.
Zachodnia część dzisiejszego województwa (czyli obecne powiaty: łomżyński, zambrowski, kolneński, znaczna część grajewskiego i częściowo moniecki) należała do Mazowsza.
Dzięki rozwojowi osadnictwa w XV w. prawa miejskie uzyskały m.in.: Łomża, Tykocin, Nowogród, Radziłów, Ciechanowiec, Zambrów, Wąsosz, Kolno, Bielsk Podlaski, Mielnik, Drohiczyn i Brańsk (niektóre z nich de facto już wcześniej były ośrodkami typu miejskiego). Część z tych miast stanie się ważnymi ośrodkami kultury i oświaty. W XVI w. nastąpiła dalsza niezwykle intensywna kolonizacja puszcz litewskich. W tym czasie powstało na tym terenie około 40% wszystkich lokacji. Były to zarówno miasta królewskie (Milejczyce, Berżniki, Kleszczele, Knyszyn, Narew, Kuźnica, Nowy Dwór, Krynki, Jałówka, Wasilków, Augustów, Lipsk, Filipów, Przerośl, Wiżajny) jak i prywatne miasta magnatów (Choroszcz, Siemiatycze, Goniądz, Boćki, Gródek, Zabłudów, Sidra, Rajgród, Raczki, Sejny, Bakałarzewo, Grajewo). Odbiło się to korzystnie także w rozwoju życia duchowego, podniósł się poziom życia, w czym duże zasługi miały folwarki szlacheckie.
W 1569 r. województwo podlaskie zostało włączone do Korony i do rozbiorów było jednym z jedenastu województw małopolskich. W końcu XVI w. coraz wyraźniej dały się zauważyć oznaki zastoju gospodarczego, a pół wieku później nastąpiła katastrofa społeczna i gospodarcza. Powodem najistotniejszym były wojny z połowy XVII w.: kozackie, „potop” szwedzki (1655-1660) i z Rosją (1654-1667).
W końcu XVII w. i w XVIII w. powstało szereg nowych miast, które były zakładane przez właścicieli znacznych fortun magnackich i klasztory: Szczuczyn, Stawiski, Jedwabne, Czyżewo, Śniadowo, Rutki, Rudka, Białystok, Suwałki.
W ostatnich latach I Rzeczypospolitej nastąpił powolny rozwój całego Podlasia i Mazowsza Północno-Wschodniego. Na rozwój kultury korzystny wpływ miały klasztory jezuitów, pijarów, a przykładem mecenatu magnackiego były działania Sapiehów, Radziwiłłów i Branickich. Trudno przecenić dzieło Komisji Edukacji Narodowej i działaczy oświeceniowych.
W 1795 r. po III rozbiorze Rzeczypospolitej niemal cały obszar obecnego województwa znalazł się w zaborze pruskim, w departamencie białostockim Nowych Prus Wschodnich. W zaborze rosyjskim znalazły się tylko nieliczne miasteczka (Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki) z otaczającymi je wsiami.
W 1807 r. na mocy traktatu tylżyckiego utworzono Księstwo Warszawskie. W jego granicach znalazła się zachodnia części departamentu białostockiego, z której powstał departament łomżyński. Wschodnia część obecnego województwa włączona została do Rosji jako obwód białostocki, który w 1842 r. włączono do guberni grodzieńskiej. W 1815 r. na mocy kongresu wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie, w ramach którego departament łomżyński został przemianowany na województwo augustowskie z siedzibą w Suwałkach. W jego skład weszło 5 obwodów: łomżyński, augustowski, kalwaryjski, mariampolski i sejneński. Zarazem odcięto dwa dawne powiaty podlaskie: sokołowski i węgrowski. Znaczący wpływ na życie kulturalne wywierał ośrodek wileński z Uniwersytetem. Ważną rolę odgrywały szkoły średnie związane z Uniwersytetem w Wilnie i Warszawie (w Białymstoku, Drohiczynie, Szczuczynie, Łomży, Suwałkach).
Po wybuchu powstania listopadowego, obwód białostocki stał się miejscem koncentracji armii rosyjskiej. Mimo dużego nasycenia obszarów oddziałami carskimi, działania partyzanckie były prowadzone w Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i na Kurpiach. Doszło tu także do kilku bitew m.in. pod Tykocinem, Rajgrodem i Hajnowszczyzną.
Po stłumieniu powstania listopadowego w ramach represji władze carskie w 1832 r. wprowadziły granicę celną miedzy Królestwem Polskim a Cesarstwem. Aby uniknąć wysokich ceł część przemysłowców przeniosła swoje zakłady z Królestwa na teren obwodu białostockiego. Rozpoczął się proces uprzemysłowienia, który z czasem doprowadził do powstania prężnego ośrodka przemysłu włókienniczego. Początkowo zakłady włókiennicze powstawały głównie w miejscowościach wokół Białegostoku m. in. w Supraślu, Choroszczy i Gródku, ale już w latach 60-tych XIX w. dominującym ośrodkiem stał się Białystok. Rozwojowi gospodarczemu sprzyjała budowa linii kolejowych: warszawsko-petersburskiej (1862), brzesko-grajewskiej (1873), Białystok-Baranowicze (1886), Siedlce-Wołkowysk (1906), Grodno-Suwałki-Orany (1899) oraz wiele innych lokalnych połączeń. Rozbudowa przemysłu pociągnęła za sobą napływ fachowców i zachodnich wzorców kulturowych, głównie protestanckich.
Burzliwy przebieg na terenie obecnego województwa podlaskiego miało powstanie styczniowe 1863-1864 r. Działania powstańcze koncentrowały się w oparciu o kompleksy leśne: Czerwonego Boru Puszczy Augustowskiej, Białowieskiej i w lasach nad rzeką Ełk i Biebrzą.
Ważnym wydarzeniem było uwłaszczenie chłopów w latach 1861-1864 w cesarstwie i w 1864 r. na terenach Królestwa Polskiego. Uwolnieni od poddaństwa chłopi, pracujący na własnych gospodarstwach, przyczynili się do rozwoju gospodarki towarowej oraz rynku regionalnego. W 1866 r., w ramach unifikacji administracji, utworzono gubernię łomżyńską i suwalską. Zagrożeniem dla stanu kultury rodzimej stanowiła polityka rusyfikacji. W jej ramach zniesiono kościół unicki, zakony i szkoły przy nich działające. Utrudniano podtrzymywanie tradycyjnych wzorców obyczajowo-kulturowych. Taka polityka caratu doprowadziła w konsekwencji do głębokich podziałów kulturowych.
I wojna światowa spowodowała ogromne zniszczenia i upadek wielu osiedli miejskich. W 1915 r. Rosjanie wycofując się z tych terenów ewakuowali większość majątku ruchomego fabryk. Największe straty wojenne występowały w pasie wzdłuż Narwi, gdzie najdłużej utrzymywała się linia frontu. Niektóre miejscowości uległy całkowitej zagładzie, inne poniosły wysokie straty (np. Nowogród, Śniadowo, Jedwabne). Znaczące straty poniosła też kultura, częściowo w wyniku bezpośrednich działań wojennych, a głównie w trakcie przymusowej ewakuacji przeprowadzonej podczas odwrotu wojsk rosyjskich latem 1915 r. wywieziono wówczas w głąb Rosji archiwa, biblioteki, zbiory muzealne i inne dobra kultury. Niemcy traktowali podbity kraj jako źródło surowca i prowadzili gospodarkę rabunkową, w tym także na obszarach leśnych.
Powstanie państwa polskiego w 1918 r. zmieniło w znacznym stopniu położenie ziem obecnego województwa podlaskiego. Jednak akcja oswabadzania ziem na tym terenie przebiegała inaczej niż w pozostałej części Polski. W listopadzie 1918 r. jedynie ziemie zachodniej części województwa do rzeki Narwi uzyskały wolność. Natomiast pozostałe tereny były stopniowo, w miarę wycofywania się niemieckich wojsk okupacyjnych z Ukrainy, zajmowane przez Wojsko Polskie. Proces ten zakończył się latem 1919 r.
2 sierpnia 1919 r. na mocy ustawy sejmowej zostało powołane województwo białostockie. Objęło ono prawie w całości trzy dawne gubernie, a mianowicie grodzieńską, łomżyńską i suwalską. Stolicą województwa zostało największe miasto – Białystok. Ostatecznie w granicach województwa znalazło się 15 powiatów oraz trzy byłe miasta gubernialne: Grodno, Łomża i Suwałki. Okres II Rzeczypospolitej to okres stopniowej odbudowy i rozwoju gospodarczego województwa.
1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę. Najcięższe walki toczono o linię rzeki Narwi, pod Wizną, Nowogrodem, Łomżą. 15 września Niemcy zajęli Białystok. Ostateczny cios zadała Armia Czerwona, która 17 września przekroczyła wschodnie granice Polski. Pod koniec września zgodnie z paktem Ribentrop-Mołotow, który podzielił Polskę na strefy wpływów, wojska radzieckie stopniowo przejmowały od władz niemieckich zajęte tereny. Obszar województwa prawie w całości włączono do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, za wyjątkiem okręgu suwalskiego, który przyłączono do Niemiec. Mimo, że rządy władzy radzieckiej trwały niespełna 2 lata, zapisały się one tragicznie w dziejach regionu. Było to nieustające pasmo aresztowań, wywózek na Sybir, wszechwładnych rządów NKWD.
22 czerwca 1941 r. Niemcy zaatakowały ZSRR i w ciągu kilku dni wyparły wojska radzieckie z terenów obecnego województwa. Miesiąc później dekretem Hitlera ustanowiono Bezirk Białystok, w granicach którego znalazła się większość ziem byłego województwa białostockiego, bez powiatu suwalskiego i ziem wcześniej włączonych do Generalnej Guberni. Po zakończeniu wojny okręg białostocki miał zostać włączony do Prus Wschodnich i poddany całkowitej germanizacji. Rządy niemieckie odznaczały się bezwzględną eksploatacją gospodarczą, terrorem wobec ludności oraz całkowitą eksterminacją Żydów. Obaj okupanci dążyli do zniszczenia bądź znacznego ograniczenia roli kultury polskiej, widząc w niej zagrożenie do utrzymania swej władzy. Z tego powodu dążyli do sprymityzowania kultury rodzimej i zastępowali ją własną propagandą. Okupacja to także ogromne straty wśród ludzi kultury. Wielu z nich zostało zamordowanych, ale pamiętajmy też o tych, którzy na wiele lat musieli opuścić rodzinny kraj.
Już w pierwszych dniach okupacji powstały organizacje konspiracyjne. Spośród nich najważniejszą rolę odgrywała Armia Krajowa.
27 lipca 1944 r. Białystok został zajęty przez wojska radzieckie. Południowa i środkowa część województwa została wyzwolona w lipcu i sierpniu 1944 r., północną oswobodzono w październiku 1944. Jedynie tereny na północ od Narwi oddziały niemieckie utrzymały do ofensywy styczniowej w 1945 r.
Po wojnie z województwa białostockiego odpadły ziemie wschodnie włączone do ZSRR, natomiast województwo powiększono o powiat łomżyński oraz trzy powiaty z włączonej do Polski części Prus Wschodnich: Ełk, Gołdap, Olecko. W takim kształcie województwo przetrwało do czasu reformy administracyjnej w 1975 r., kiedy to z dotychczasowego województwa powstały trzy: białostockie, łomżyńskie i suwalskie.
Taki układ obowiązywał do dnia wprowadzenia reformy administracyjnej 1 stycznia 1999 r., kiedy to z całego województwa białostockiego oraz części łomżyńskiego i suwalskiego powstało województwo podlaskie.
Gospodarka
Według danych rejestru REGON na koniec XII 2004 r. na Podlasiu zarejestrowanych było blisko 91 tys. podmiotów gospodarczych (bez rolników indywidualnych), zajmujących się;
•handlem i naprawami – 32,3 %
•obsługą nieruchomości i firm, nauka – 12,7 %
•budownictwem – 10,2 %
•przetwórstwem przemysłowym – 9,3 %
•transportem - 8,0 %
-
rolnictwo
Województwo podlaskie jest regionem rolniczym. Jednak surowy klimat i słabe gleby powodują, że wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej plasuje to województwo na ostatnim miejscu w kraju. Rolnictwo przystosowało więc kierunki produkcji do istniejących walorów środowiska. Województwo podlaskie ma największy odsetek użytków zielonych (prawie 20% powierzchni) spośród wszystkich województw kraju. Atut ten wykorzystuje się rozwijając chów bydła mlecznego i mięsnego. Podlaskie może się pochwalić największą obsadą bydła w Polsce (61,4szt/100 ha użytków rolnych przy średniej dla kraju 33,9 szt./100 ha). Pod względem skupu mleka województwo podlaskie wraz z mazowieckim zajmuje pierwsze miejsce w kraju i stanowi około 40% ogólnego skupu krajowego (w tym województwo podlaskie 20%).
Na terenie Podlaskiego uprawia się głównie ziemniaki, zboża (żyto, owies, pszenicę, kukurydzę), rzepak i buraki cukrowe.
W ostatnich latach coraz więcej właścicieli gospodarstw rolnych zajmuje się - z powodzeniem - prowadzeniem działalności agroturystycznej.
Dość poważnym problemem Podlasia jest migracja ludności rolniczej i opuszczanie gospodarstw na obszarach przygranicznych. Na obszarach tych zamieszkują głównie emeryci.
-
przemysł
Przemysł województwa związany jest z dominującym sektorem rolnictwa, gdyż kluczową pozycję zajmuje w nim produkcja i przetwórstwo artykułów spożywczych (przemysł mleczarski, mięsny, owocowo-warzywny, piwowarski, spirytusowy i młynarski). Ważne znaczenie ma również produkcja maszyn i urządzeń (urządzenia oraz ich części i podzespoły dla przemysłu spożywczego, rolnictwa i leśnictwa), produkcja tkanin (tkaniny wełniane, bawełniane, materiały obiciowe, wyroby runowe, dywany, pledy, koce i pasmanteria) oraz drewna i wyrobów z drewna (parkiety, meble, stolarka okienna i drzwiowa, elementy konstrukcji domów i sklejka).
Znakiem firmowym regionu są znakomite mleczarnie. Obecnie siedem zakładów mleczarskich ma uprawnienia eksportowe do krajów Unii Europejskiej. Bardzo dobrze prosperuje także przetwórstwo mięsne. Uprawnienia eksportowe posiada około 40 podlaskich zakładów mięsnych i drobiarskich, z czego trzy spełniają unijne standardy eksportowe.
Infrastruktura
Przez teren województwa przebiegają ważne szlaki komunikacyjne ze wschodu na zachód i z północy na południe. Pierwszy z nich biegnie z Berlina, przez Warszawę i Grodno do Sankt Petersburga, a drugi, z Warszawy do Helsinek, to przyszła droga tranzytowa szybkiego ruchu VIA BALTICA, która połączy kraje bałtyckie z Europą Zachodnią.
Funkcjonuje tu dziewięć przejść granicznych, w tym pięć drogowych i cztery kolejowe.
Drogowe przejścia graniczne na granicy polsko – białoruskiej to:
-
Kuźnica Białostocka – Bruzgi dla ruchu towarowo-osobowego bez ograniczeń. Jedno z najnowocześniejszych przejść granicznych w kraju o przepustowości 8000 pojazdów osobowych i 1500 towarowych na dobę.
-
Bobrowniki – Bierestowica – ogólnodostępne dla ruchu towarowo-osobowego bez ograniczeń o przepustowości 500 pojazdów towarowych i 3000 pojazdów osobowych na dobę.
-
Połowce – Pieszczatka – tylko dla ruchu osobowego obywateli Polski i Białorusi, o przepustowości 700 pojazdów z wyłączeniem autokarów.
Drogowe przejścia graniczne na granicy polsko – litewskiej:
-
Ogrodniki – Lazdijaj dla ruchu towarowo-osobowego (samochody do 3,5 ton) o przepustowości 500-700 pojazdów na dobę.
-
Budzisko – Kalvarija dla ruchu towarowo-osobowego bez ograniczeń o przepustowości 1000 pojazdów towarowych i 3000 pojazdów osobowych na dobę.
Otwarcie nowych przejść granicznych z Białorusią i Litwą spowodowało znaczne nasilenie ruchu samochodów ciężarowych o dużej ładowności po drogach nie przystosowanych do dużych obciążeń. Prowadzi to do szybko postępującej dewastacji i dekapitalizacji nawierzchni przy niewystarczających środkach na utrzymanie i remonty kapitalne dróg.
Sieć kolejową na terenie województwa tworzy 845 km linii normalnotorowych, w większości jednotorowych, z tego zaledwie 235 km zelektryfikowanych. W przeliczeniu na 100 km2 daje to wskaźnik gęstości 4,2 km (Polska – 7,1 km). Brak jest szybkiej kolei umożliwiającej skrócenie czasu dojazdu z głównych ośrodków miejskich regionu oraz do Warszawy i innych miast.
Na terenie województwa zlokalizowane są także cztery przejścia kolejowe, trzy na granicy z Białorusią: w Kuźnicy, Siemianówce i Czeremsze oraz jedno na granicy z Litwą - w Trakiszkach.
Kultura, oświata, sport
Województwo podlaskie jest regionem o wielokulturowej i wielonarodowościowej specyfice. Pod względem etnicznym jest niewątpliwie najbardziej zróżnicowane spośród 16 województw. Mieszkają tu Białorusini, Litwini, Ukraińcy, Rosjanie, Tatarzy, Żydzi, Romowie. Każda z tych grup narodowościowych wytworzyła bogatą kulturę, której wpływy przenikają się wzajemnie. Bogactwo różnorodności widoczne jest przede wszystkim w budownictwie sakralnym. Najbardziej znane i cenne miejsca to: osiemnastowieczny barokowy klasztor pokamedulski nad jeziorem Wigry, pojezuicki zespół klasztorny w Drohiczynie, cerkiew Przemienienia Pańskiego na Świętej Górze Grabarce, cerkiew św. Mikołaja w Białymstoku, siedemnastowieczna synagoga w Tykocinie, najstarszy w Polsce meczet w Kruszynianach.
Najważniejszymi instytucjami kultury województwa podlaskiego są m.in.:
-
Białostocki Teatr Lalek
-
Galeria „Arsenał” w Białymstoku
-
Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku
-
Łomżyńska Orkiestra Kameralna
-
Muzeum im. Marii Konopnickiej w Suwałkach
-
Muzeum Okręgowe w Suwałkach
-
Muzeum Podlaskie w Białymstoku
-
Muzeum Północno–Mazowieckie w Łomży
-
Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
-
Muzeum Twierdzy Osowiec
-
Muzeum Wojska w Białymstoku
-
Opera i Filharmonia Podlaska w Białymstoku
-
Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie
-
Teatr Dramatyczny w Białymstoku im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku
-
Teatr Lalki i Aktora w Łomży
-
Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku
Białystok jest największym ośrodkiem naukowym województwa. Działa tu 15 wyższych uczelni kształcących młodzież w różnych kierunkach specjalizacji zawodowej. Są to: Akademia Medyczna, Politechnika Białostocka, Uniwersytet w Białymstoku, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Wyższa Szkoła Matematyki i Informatyki Użytkowej, Filia Akademii Muzycznej w Warszawie, Wyższa Szkoła Administracji Publicznej, Wyższe Seminarium Duchowne, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Wyższa Szkoła Menedżerska, Wyższa Szkoła Kosmetologii, Wyższa Szkoła Gospodarowania Nieruchomościami, Nauczycielskie Kolegium Rewalidacji i Resocjalizacji, Wydział Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej w Warszawie. Kolejnymi ośrodkami posiadającymi uczelnie wyższe są Łomża i Suwałki.
Walory turystyczne
Województwo podlaskie wyróżnia się na tle kraju swoimi ponadprzeciętnymi wartościami przyrodniczymi o dużym stopniu naturalności. Świadczyć o tym może wysoki stopień lesistości – 29,2%, znaczny udział użytków zielonych – 19,8%, nieużytków (głównie bagiennych) – 3,0%. Oznacza to, że ponad 55% powierzchni województwa ma warunki przyrodnicze stosunkowo mało zmienione działalnością człowieka. Spośród 20180 km2 obszaru województwa, aż 33,1% objętych jest ochroną prawną.
-
walory przyrodnicze
Parki narodowe;
-
Białowieski Park Narodowy
-
Biebrzański Park Narodowy
-
Narwiański Park Narodowy
-
Wigierski Park Narodowy
Parki krajobrazowe:
-
Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi
-
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej im. prof. Witolda Sławińskiego
-
Suwalski Park Krajobrazowy
Obszary chronionego krajobrazu
-
Dolina Biebrzy
-
Dolina Biebrzy
-
Dolina Błędzianki
-
Dolina Bugu
-
Dolina Bugu i Nurca
-
Dolina Narwi
-
Dolina Rospudy
-
Jeziora Rajgrodzkie
-
Pojezierze Północnej Suwalszczyzny
-
Pojezierze Rajgrodzkie
-
Pojezierze Sejneńskie
-
Puszcza Białowieska
-
Puszcza i Jeziora Augustowskie
-
Równina Kurpiowska i Dolina Dolnej Narwi
-
Wzgórza Sokólskie
-
walory kulturowe - zabytki:
-
Białystok - zespół pałacowo-parkowy Branickich z XVII-XVIII w
-
Białystok - cerkiew Katedralna p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy z lat 1843-1846
-
Bohoniki – drewniany meczet z 1900 r., mizar – cmentarz muzułmański z XVII i XIX w., głaz upamiętniający 300-lecie osadnictwa tatarskiego, drewniana zabudowa wsi z końca XIX i początku XX w.
-
Choroszcz - letni pałac Branickich z lat 1752-1759 z założeniem parkowym z lat 1726-1763
-
Dowspuda – Pozostałości pałacu hr. Ludwika Michała Paca z lat 1820-1827 (zachował się: portyk, wieża bociania, resztki piwnic, stajnie i park).
-
Drohiczyn – zespół klasztorny jezuitów z katedrą p.w. Świętej Trójcy z 1723 r. w chwili obecnej w budynkach klasztornych znajduje się Kuria Diecezjalna i Seminarium Duchowne Zespół klasztorny franciszkanów z XVIII w. z kościołem p.w. Wniebowzięcia NMP, zespół klasztorny benedyktynek z lat 1729-1744 z kościołem p.w. Wszystkich Świętych, murowana cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy z lat 1763-1792, góra zamkowa z grodziskiem wczesnośredniowiecznym
-
Kanał Augustowski – Został wybudowany w latach 1823 – 1839 przez polskiego inżyniera gen. I. Prądzyńskiego. Łączy dorzecza Wisły i Niemna. Jego długość wynosi 108 km, z tego 80 km w granicach Polski. Poziom wody i żeglugę reguluje system 18 śluz. Kanał Augustowski łączy wszystkie większe jeziora augustowskie, tworząc atrakcyjny szlak wodny wykorzystywany do turystyki kajakowej.
-
Kruszyniany – najstarszy w Polsce drewniany meczet z końca XVIII w, cmentarz muzułmański z najstarszym nagrobkiem z końca XVII w., rozplanowanie przestrzenne wsi z okresu pomiary włócznej w połowie XVI w.
-
Łomża - katedra p.w. św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela z lat 1504-1526, pałac biskupi z 1925 r., klasztor kapucynów z lat 1770-1772 z kościołem p.w. MB Bolesnej z lat 1781-1798, klasztor i kościół benedyktynek z lat 1857-1863,
-
Mielnik – grodzisko wczesnośredniowieczne z XI-XII w. na Górze Zamkowej, ruiny gotyckiego kościoła p.w. Trójcy Świętej z XVI w.
-
Orla – drewniana cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z 1797 r. obok drewniana dzwonnica-wieża z 1874 r., cmentarz z XVIII w z drewnianą cerkwią cmentarną p.w. św. św. Cyryla i Metodego z 1870, murowana bożnica z II połowy XVIII w., kirkut z XVIII w.
-
Osowiec Twierdza – zespół fortyfikacji rosyjskiej Twierdzy Osowiec z końca XIX i początku XX w.
-
Piątnica - zespół forteczny przedmościa Łomża składający się z trzech fortów i wałów międzyfortecznych z lat 1887-1908, 1939.
-
Różanystok – zespół klasztorny podominikański z lat 1759-1794 z kościołem p.w. Ofiarowania NMP z lat 1759-1785, murowany prawosławny klasztor żeński z przełomu XIX i XX w., dom gościnny z przełomu XIX i XX w.
-
Rudka – układ przestrzenny z XVII w., zespół pałacowy Ossolińskich: pałac z 1763 r. przebudowany w latach 1913-1914, tzw. „nowy pałac” z około 1930 r.
-
Sejny - (miasto) –klasztor dominikanów z lat 1610-1619 z kościołem p.w. Nawiedzenia NMP, neogotycki kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki p.w. MB Częstochowskiej z połowy XIX w., kaplica p.w. św. Agaty z 1789 r., dawny pałac biskupi (obecnie dom mieszkalny) z 1841 r., synagoga z lat 1860-1870, dom talmudyczny z II połowy XIX w., ratusz z 1840, poczta z końca XIX w., drewniano-murowana karczma z końca XVIII w.
-
Supraśl – zespół klasztorny bazylianów z XVI-XVIII w. z obronną cerkwią (odbudowana) p.w. Zwiastowania NMP z lat 1503-1511, zespół pałacowo-parkowy Buchholtzów z lat 1892-1903
-
Suwałki – kościół p.w. św. Aleksandra z lat 1820-1829, kościół (pierwotnie cerkiew) p.w. Najświętszego serca Jezusa z lat 1840-1845, kościół (pierwotnie cerkiew garnizonowa) p.w. św. św. Piotra i Pawła z około 1900 r., kościół ewangelicki p.w. Św. Trójcy z 1838 r., drewniana molenna staroobrzędowców z 1912 r., synagoga z 1828 r.
-
Tykocin - synagoga z 1642 r., dom talmudyczny z XVIII w., cmentarz żydowski z XVI w (najstarsze nagrobki z XVIII w.)
-
Wigry – zespół klasztorny kamedułów z XVII-XVIII w. z kościołem p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP z lat 1704-1745.
-
Wizna – średniowieczny układ przestrzenny, gotycki kościół p.w. św. Jana Chrzciciela z lat 1500-1509, grodzisko „Zamczysko” z XI-XIV w., później zamek książąt mazowieckich.
-
szlaki turystyczne:
Szlaki piesze:
-
ALEKSIEJOWKA. rz. Marycha - ZELWA. PKS, (9,0km), znaki niebieskie
-
Augustów DW PTTK - Białe Jeziorki, (71,3km), znaki żółte
-
AUGUSTÓW. DW PTTK - MIKASZÓWKA. PKS (37,0km), znaki zielone
-
AUGUSTÓW. DW PTTK - MIKASZÓWKA. PKS (72,5km), znaki niebieskie)
-
AUGUSTÓW. Stara Poczta - JASTRZĘBNA. PKP, (46,0km), znaki zielone
-
AUGUSTÓW. Stara Poczta - MIKASZÓWKA, PKS, (57,0km), znaki żółte)
-
BIAŁOWIEŻA. PKP - BIAŁOWIEŻA. PKP, (12,0km), znaki czerwone
-
BIAŁOWIEŻA. PKP - CZERLONKA. PKP, (18,0km), znaki niebieskie
-
BIAŁOWIEŻA. PKP - NAREWKA. PKS, (27,0km), znaki żółte
-
BIAŁYSTOK FASTY. MPK - STRABLA. PKP, (60,0km), znaki niebieskie
-
BIAŁYSTOK, ul. Dziesięciny - SUPRAŚL, rynek, (27,5km), znaki niebieskie
-
BIAŁYSTOK, ul. Plażowa - MICHAŁOWO. Rynek, (164,0km), znaki żółte
-
BIAŁYSTOK, ul. Św. Andrzeja Boboli - BIAŁYSTOK, ul. Warsztatowa, (48,5km), znaki czerwone
-
BIAŁYSTOK. Nowe Miasto - PAŃKI. PKS, (31,0km), znaki żółte
-
BIELSK PODLASKI. PKP - BIELSK PODLASKI. PKP, (8,0km), znaki czerwone
-
BŁASKOWIZNA. PKS - ŁOPUCHOWO. cm. Ewangelicki, (4,4km), znaki czarne
-
CIECHANOWIEC. Muzeum – GĄSIOROWO, (70,0km), znaki zielone
-
CZARNA BIAŁOSTOCKA - JANÓW, stacja benzynowa, (30,0km), znaki czerwone
-
CZARNA BIAŁOSTOCKA - JUROWICE. MPK, (27,0km), znaki zielone
-
CZARNA BIAŁOSTOCKA - SUPRAŚL, rynek, (16,0km), znaki żółte
-
CZARNE - MIERKINIE. PKS, (23,3km), znaki zielone
-
DĘBNIKI. PKS - DŁUŻEWO. PKS, (25km), znaki żółte
-
DWORCZYSKO. PKS - OGRODNIKl. PKS, (9,1km), znaki czarne
-
GAĆ. PKS - MIASTKOWO. PKS, (52,8km), znaki zielone
-
GIEŁCZYN. MPK-OSP - SZOSA "E-18", (28km), znaki czerwone
-
GIEŁCZYN. MPK-OSP - WYGODA. PKS, (15,0km), znaki niebieskie
-
GULBIENISZKI. PKS - WIŻAJNY. PKS, (19,1km), znaki czarne
-
HAJNÓWKA. PKP - BIAŁOWIEŻA. DW PTTK, (25,0km), znaki zielone
-
HAJNÓWKA. PKP - HAJNÓWKA. PKP, (29,5km), znaki niebieskie
-
HAJNÓWKA. PKP - NAREWKA. PKS, (22,0km), znaki czerwone
-
JANÓW, stacja benzynowa - SUCHOWOLA. PKS, (66,0km), znaki zielone
-
Jastrzębna. PKP – Rakówek, (177,9km), znaki czerwone
-
KOPNA GÓRA. Arboretum - GRABÓWKA. PKS, (35,0km), znaki zielone
-
KRUSZNIK. rozstaj dróg - DANOWSKIE. rozstaj dróg, (8,0km), znaki czerwone
-
KRUSZYNIANY. PKS - WALIŁY. PKP, (19,0km), znaki niebieskie
-
KRYNKI. PKS - ŻEDNIA. PKP, (33,0km), znaki żółte
-
KRZYWE, dyrekcja WPN - dr. Okliny – Rakówek, (55,7km), znaki żółte)
-
KRZYWE, dyrekcja WPN - KRZYWE, dyrekcja WPN, (7,0km), znaki zielone
-
KRZYWE, dyrekcja WPN - STARY FOLWARK. PTTK, (8,0km), znaki czerwone
-
ŁAPY OSSE. PKP - JEŻEWO STARE. PKS, (29,okm), znaki czerwone
-
ŁAPY OSSE. PKP - SURAŻ. Muzeum, (24,0km), znaki zielone
-
ŁUPIANKA STARA. PKS - JEŻEWO STARE. PKS, (13,2km), znaki czerwone
-
MIERKINIE. PKS – DROGA ŻWIROWA, (1,6km), znaki zielone
-
MORGOWNIKI. PKS - DOLISTOWO STARE, PKS, (121,0km), znaki niebieskie
-
MORGOWNIKI. PKS - WICENTA. dawna komora celna, (67km), znaki czerwone
-
NAREWKA. PKS - WALIŁY-STACJA. PKP, (67,0km), znaki zielone
-
NIEMIRÓW. PKS - rz. Bug. Most, (86,0km), znaki żółte
-
NOWOSIOŁKI. PKS - JEŻEWO STARE. PKS, (46,0km), znaki zielone
-
OLENDRY.PKS - NURZEC. PKP, (22,0km), znaki zielone
-
PŁOCICZNO. PKP – PŁOCICZNO, (2,7km), znaki czarne
-
PRUDZISZKI. PKS - SMOLNIKI. kamień pamiątkowy, (42,0km), znaki czarne
-
SIEMIATYCZE. PKS - SIEMIATYCZE. PKS, (26,0km), znaki czerwone
-
SOKOLE. PKP - SUPRAŚL, rynek, (27,0km), znaki czerwone
-
SOKÓŁKA. PKP - KNYSZYN. PKS, (53,0km), znaki żółte
-
SOKÓŁKA. PKP - KRUSZYNIANY. PKS, (52,0km), znaki zielone
-
SOKÓŁKA. PKP - WALIŁY. PKP, (51,0km), znaki czerwone
-
STARY FOLWARK. PTTK - STARY FOLWARK. PTTK, (49,3km), znaki zielone
-
STARY FOLWARK. PTTK - SZWAJCARIA. PKS, (19,8km), znaki czarne
-
SUCHA RZECZKA, most - TABOŁOWO. leśniczówka, (13,0km), znaki czarne
-
Suwałki PKP - Rutka Tartak. PKS, (49,7km), znaki zielone
-
SUWAŁKI. PKP - DANOWSKIE. rozstaj dróg, (41,4km), znaki niebieskie
-
SZYPLISZKI. PKS - POSTAWELEK. zlewnia mleka, (6,6km), znaki czarne
-
TURTUL. dyrekcja SPK - SZOSA SUWAŁKI-RUTKA. PKS, (8,9km), znaki żółte
-
TYKOCIN. Rynek - KOPNA GÓRA. PKS, (75,5km), znaki niebieskie
-
UROCZYSKO. WĘGZAŁ. Krzyż - SEJNY. PKS, (36,0km), znaki niebieskie
-
WIEROBIE. PKS - SOBOLEWO. MPK, (56,okm), znaki żółte
-
WIZAJNY. PKS - BUDZISKO, PKS, (32,4km), znaki żółte
-
WÓLKA NADBUŻNA. PKS - MIELNIK. PKS, (22,5km), znaki niebieskie
-
WYSOKI MOST. PKS - POLANA, d. składnica drewna, (2,8km), znaki czarne
-
WYSOKI MOST. PKS - WYSOKI MOST. PKS, (14,0km), znaki czerwone
Szlaki rowerowe:
-
Szlak im. Antoniego Patli - Stary Folwark PTTK - Cimochowizna - Słupie - Gawrych Ruda - Bryzgiel - Krusznik - Czerwony Krzyż - Mikołajewo - Rosochaty Róg - Magdalenowo - Stary Folwark ( 49,3 km),kolor zielony
-
Kaletnik - Samle - Krzywe - 17 km, kolor żółty
-
Stary Folwark PTTK - Leszczewo - Gałęziste - Lipniak - Osinki - Szwajcaria - cmentarzysko Jaćwingów - 19,8 km, kolor czarny
-
Wysoki Most - Studziany Las - Sernetki - Wysoki Most - 13,7 km, kolor czerwony
-
Suwałki (dworzec kolejowy) - Mała Huta - Krzywe - Sobolewo - Płociczno - Gawrych Ruda - Szczepki - Upustek - Danowskie (39,6 km), kolor niebieski
-
Szlak rowerowy leśny - Drohiczyn - Perlejewo - Czaje - Grodzisk - Dziadkowice - Milejczyce - Nurzec Stacja - Niemirów - Mielnik - Anusin - Siemiatycze - Drohiczyn.
-
Szlak rowerowy nadbużański - Drohiczyn - Słochy Annopolskie - Anusin - Mielnik - przeprawa promowa przez Bug - Perlejewo - Drohiczyn - 28 km
-
Rajgród - Wojdy - Rybczyzna - Woźnawieś - Kuligi - leśniczówka Grzędy (19,5 km), kolor żółty
-
Grajewo - Kapice - Osowiec - Osowiec Twierdza - Uścianek - Wilamówka -Trzcianne – Gugny (68,5 km), kolor zielony
-
Hajnówka - Orzeszkowo – Hajnówka (niebieski, 42 km)
-
Dubicze Cerkiewne – Topiło – Białowieża (zielony, 41 km)
-
Hajnówka – Dubicze Cerkiewne – Czeremcha – Piaski (czerwony, 85 km)
-
Szlaki narewkowskie - Szlaki wytyczone w postaci trzech pętli o różnej długości:
-
Mała pętla (długość: 18 km; składa się z dwóch odcinków: 9 km szlak czarny, 9 km szlak zielony): Narewka – Janowo - składnica Szypulowa - Kosy Most – Gruszki – Narewka
-
Średnia pętla (długość: 36 km; szlak zielony) : do Kosego Mostu przebieg jak w przypadku małej pętli – Uroczysko Wilczy Szlak (zielony) – Zamosze – Masiewo I – Masiewo II – Olchówka – Guszczewina – Narewka
-
Duża pętla (długość: 45 km; składa się z dwóch odcinków: 20 km szlak zielony, 25 km szlak niebieski): do wsi Masiewo I analogicznie jak pętla średnia – ścieżka edukacyjna OTOP Masiewo - Zalew Siemanówka (wieża widokowa „Maruszka”) – Siemieniakowszczyzna – Siemanówka – Leśna – Mikłaszewo – Narewka
-
Światowida - Białtystok - Starosielce - Krupniki - Barszczewo - ,,Szubienica” - Babia Góra - Konowały - Kruszewo (zerwany most) - 20 km., kolor zielony -
-
Obwodnica rowerowa NPN - Choroszcz - Baciuty - Suraż - Łapy - Płonka Kościelna - Kurowo - Jeżewo - Tykocin - Choroszcz - 90 km., kolor czerwony
-
Szlak Rękodzieła Ludowego - Białystok - Wasilków - Święta Woda - Czarna Białostocka - Czarna Wieś Kościelna - Łapczyn - Zamczysk - Janów - Kolonia Wasilówka - Sokółka - Białystok - 130 km.
-
Augustów - Sajenek - rezerwat „Stara Ruda” - J. Sajno - Białobrzegi - Augustów - (34 km)
-
Augustów - Przewięź - Swoboda - Studzieniczna - Augustów - (22,5 km)
-
Białobrzegi - Śluza Sosnowo - Huta - J. Kolno - Białobrzegi - (37 km)
-
Augustów - Szczebra - Święte Miejsce - Dowspuda - Raczki - Kurianki - Szczeberka - Szczebra
-
Giełczyn - Szumowo - 29,8 km, kolor czerwony
-
Giełczyn - Wygoda - 13,4 km, kolor niebieski
-
Trzcianne - Werykle - Chojnowo - Gugny - "Stójka"- Nowa Wieś - Trzcianne - 20,5 km., szlak żółty
-
Goniądz - Wólka Piaseczna - wieś Osowiec - Twierdza Osowiec - Goniądz.
-
Goniądz - Wólka Piaseczna - Kapice - Przechody - Białogrądy - wieś Osowiec - Wólka Piaseczna - Goniądz.
-
Goniądz - Dawidowizna - Wroceń - Dolistowo - Dębowo - Wrotki - Kopiec - Sosnowo - Tajenko - Orzechówka - Woźnawieś - Grzędy - (65 km).
-
Osowiec-Twierdza - Carska Droga - Laskowiec - Strękowa Góra - Wizna - (52 km).
Szlaki konne:
-
Żarnowo – Białobrzegi
-
Rezerwat Pokazowy Żubrów - Stara Białowieża - Narewkowska Droga - Wilcze Bagno - Rezerwat Pogorzelce - okrężnica.
-
Stara Białowieża - Jelonka.
-
Wilcze Bagno - Zwierzyniecka Droga.
-
Gródek - Czerlonka.
-
Czerlonka - Czerlońska Droga - Jagiellońska Droga - Zwierzyniecka Droga.
-
Stara Białowieża - Góra Batorego - Czerlonka.
Szlaki samochodowe:
-
Biebrzańska pętla - Goniądz - Osowiec - Strękowa Góra - Wizna - Burzyn - Brzostowo - Radziłów - Osowiec - Goniądz.
-
Szlak Maryjny - Białystok - Supraśl - Sokołda - Różanystok - Święta Woda - Krypno - Juchnowiec - Białystok.
-
Szlak Dawnego Pogranicza - Knyszyn - Sokółka - 44 km.
-
Masiewo - Olchówka - Narewka - Świnoroje - Nowosady - Dubiny - Hajnówka.
-
Hajnówka - Białowieża.
-
Białowieża - Pogorzelce - Teremiski - Budy - Droga Zwierzyniecka - Hajnówka.
-
Hajnówka - Orzeszkowo - Olszyna - Łozice - Topiło.
-
Topiło - Piaski - Orzeszkowo - Jakubowo - Hajnówka.
-
Białowieża - Podolany - Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”.
-
„Kraina Otwartych Okiennic” – Hajnówka - Narew - Trześcianka - Soce - Puchły - Trześcianka – Hajnówka – 107 km.
-
„Podlaski Szlak Bociani” – Białowieża - Narewka - Narew - Wojszki - Suraż - Kurowo - Pentowo - Tykocin - Laskowiec - Grobla Honczarowska - Osowiec Twierdza - Goniądz - 200 km.
-
„Szlakiem religii województwa podlaskiego” – Drohiczyn - Grabarka - Hajnówka - Białowieża - Tykocin - Krypno - Białystok - Święta Woda - Krynki - Bohoniki - Różanystok - Studzieniczna - Wigry - Wodziłki.
-
Białystok - Narew - Hajnówka - Grabarka .
Szlaki kajakowe:
-
Szlak na rzece Bug
-
Szlak kajakowy po Bugu na odcinku od Niemirowa po ujście na jeziorze Zegrzyńskim.
-
Szlak kajakowy po Pisie - Jezioro Roś - ujście Pisy do Narwi w Nowogrodzie
-
Szlak rzeki Jegrznia i Ełk
-
Szlak kajakowy po rzece Narew
-
Pradoliną Narwi - Bondary - Rybaki - Narew - Koźliki - Wojszki - Doktorce - Suraż
-
Rozlewiskami Narwi - Suraż - Uhowo - Bokiny - Topilec - Izbiszcze - Kurowo - Radule - Rzędziany
-
Trasa okrężna - Uhowo - Bokiny - Łapy - Uhowo
-
Szlak Supraśli - Gródek - Słuczanka - Załuki - Borki - Zasady - Krzemienne - Supraśl - Pólko - Nowodworce - Wasilków
-
Szlak Sokołdy - leśniczówka Straż - Dworzysk - Międzyrzecze - Podłaźnie - Surażkowo - Zasady
-
Inne atrakcje:
-
Rejsy pasażerskie statkiem z Augustowa:
Augustów - Necko - Rospuda - Goła Zośka - Augustów
Augustów - Przewięź - Augustów (dwukrotne śluzowanie)
Augustów - Swoboda - Augustów (czterokrotne śluzowanie)
Port Augustów - Śluza Augustów - Necko - Rospuda - Augustów (dwukrotne śluzowanie)
Augustów - Gorczyca - Augustów (czterokrotne śluzowanie)
Augustów - Śluza Przewięź - Studzieniczna - Augustów.(dwukrotne śluzowanie)
Przejażdżki bryczką - Białowieża - Miejsce Mocy.
Spływ tratwami po Biebrzy
Wycieczki Gondolami w Augustowie
Wodny Wyciąg Narciarski w Augustowie - Jest to pierwszy profesjonalny wyciąg w Polsce. Jego długość wynosi 740 m, a maks. prędkość do 58 km/ godz.